صعصعه بن صوحان عبدى

در زمان رسول خدا اسلام آورد، ولى آن حضرت را ندید. خطیب و شجاع و بسیار حاضر جواب بود. در مواضع متعدد با معاویه به مقابله برخاست و نقل شده که وقتى عثمان بر منبر بود، مقابل او ایستاد و گفت: «یا امیرالمؤمنین مِلْتَ فَمالَتْ اُمّتک، اِعتَدِلْ یا امیرالمؤمنین تَعْتَدِلْ اُمَّتک». در صفین در لشکر امیرالمؤمنین بود و بعد از ضربت خوردن امام، در منزل خدمت آن حضرت رسید که تفصیل آن در منابع تاریخى آمده است. او از جمله کسانى بود که عثمان آنها را از کوفه به شام تبعید کرد.

نکته قابل توجه در ترجمه آل صوحان عبارت اعیان الشیعه است که ظاهراً برگرفته از کلام مورخان معروف است. او در حق آل صوحان و قوم ربیعه به طور عموم گوید: «فقد کانت متهالکه فى ولائه»، یعنى در راه امیرالمؤمنین دست از جان شسته و فدایى بودند. و این شاهد دیگرى است بر آنکه تاریخ تشیع در بحرین به زمان حضرت على(علیه السّلام) برمى گردد.

حارث بن مُرَّه عبدى

منسوب به عبدالقیس است. در سال ۳۷ هـ. به گفته مسعودى به دست خوارج به شهادت رسید (و به گفته ابن اثیر و یاقوت در سال ۴۲ هـ.). نصر بن مزاحم در کتاب صفین آورده است که على(علیه السّلام) در روز صفین حارث را بر میسره سپاه گماشت و ابن اثیر در حوادث سال ۳۹ هـ. مى گوید که به امر على(علیه السّلام) حارث به مرز سِند رفت و غنایم بسیارى آورد و در سال ۴۲ هـ. در ارض قیقان به شهادت رسید. ولى به نقل مسعودى در سال ۳۷ هـ در جریان واقعه نهروان على(علیه السّلام) او را به عنوان نماینده خود، براى مذاکره با خوارج و بازگرداندن آنها فرستاد، ولى او را به شهادت رساندند.

رُشَید هجرى

شیخ در رجالش او را از اصحاب على(علیه السّلام) و حسن(علیه السّلام) و حسین(علیه السّلام) و على بن الحسین(علیه السّلام) شمرده است.

صاحب روضات الجنات تصریح دارد که رشید هجرى منسوب به «هجر» مرکز بحرین است.

ما به همین اندازه از شرح حال رجال بحرین در صدر اسلام اکتفا مى کنیم و نقل آن را براى اثبات ریشه هاى تشیع در این منطقه گریزناپذیر مى دانیم.

دوران بنى امیه

شیخ یوسف بحرانى در کشکول خود مى نویسد:

زیدبن صوحان عبدى و صعصعه بن صوحان از طرف امام حسن(علیه السّلام) والى بحرین بودند و بنى امیه از ترس اهالى آنجا نتوانستند آنان را عزل کنند و زید بن صوحان تا زمان عبدالملک بن مروان، حاکم بحرین بود. هنگامى که عبدالملک با لشکر خود به سوى کوفه روان شد و شیعیان را تحت تعقیب قرار داده و به شهادت مى رساند، ابراهیم بن مالک اشتر و صعصعه بن صوحان و عمرو بن عامر همدانى و جماعتى از شیعیان به جزیره بحرین گریختند. عبدالملک لشکر گرانى از اهل بادیه فراهم آورد و به بحرین حمله آورد. زید بن صوحان در مقابل او لشکرى آراست و خود در کرزکان مستقر شد و فرماندهانش ابراهیم بن مالک اشتر و سهلان بن على و صعصعه بن صوحان در مناطق دیگر. جنگ شدیدى در گرفت و اهالى بحرین با شجاعت و شهامت و توان بسیارى که داشتند، لشکر عبدالملک را از پاى در مى آوردند، که سرانجام وى از راه تزویر وارد شده، بعضى از اهالى آنجا را با مال فریفتند و از طریق آنان، نیکان لشکر بحرین را به قتل رساندند. پس ابراهیم بن مالک و سهلان و صعصعه بن صوحان عبدى و برادرش زید و یاوران نزدیک آنها از اهالى بحرین، همه به شهادت رسیدند و عبدالملک بر اهالى بحرین چیره شد و خواست آنان را از تشیع بیرون آورد، ولى مردم از اینکه چرا یارى صعصعه و اصحابش نکردند، پشیمان بودند. عبدالملک که پشیمانى و توبه آنان را دید، هراسان گشت و از خواسته خود دست کشید و گفت: از شما خراج نمى گیرم و در مقابل باید سلاح را زمین بگذارید. سپس براى تضعیف آنان عین السجور را که از بزرگترین چشمه هاى آنجا بود، مسدود کرد…

آنچه که اهالى بحرین نسل به نسل از گذشتگان خود نقل کرده اند و نیز اینکه قبور افراد مذکور، به ویژه قبر صعصعه و برادرش در بحرین است، مؤید حکایت فوق است. اما موقعیت کنونى عین السجور در منطقه دَرّاز، جانب غربى بحرین، نزدیک ساحل است و بعداً اهالى بحرین با زحمت فراوان دهانه آن را گشودند.

چکیده مطالب فوق را محمد حسین مظفر به نقل از کشکول بحرانى ولى مستند شیخ یوسف بحرانى در نقل این مقطع تاریخى، کتابى ناشناخته است. مؤلف انوارالبدرین گوید:

کتابى درباره مقتل امیرالمؤمنین از سید عبدالجبار بحرانى به دستم رسید; اما تاریخ وفات وى معلوم نیست. شرح حال او در امل الآمل نیز آمده است. مؤلف در اوائل آن کتاب، «خطبه البیان» را که منسوب به على(علیه السّلام) است، و نیز حکایتى را که یوسف بحرانى ذکر کرده، نقل نموده است و به نظر مى رسد که مطالب ایشان در کشکول از کتاب مذکور گرفته شده است.

سپس گوید:

حکایت مذکور از اساس مردود است; زیرا زید بن صوحان به اتفاق سیره نویسان، در واقعه جمل به شهادت رسید و قاتل او عمرو بن بشرى ازدى از شجاعان بصره بود، و امیرالمؤمنین بر بالین زید حضور یافته و فرموده: «رحمک الله یا زید فلقد کنت خفیف المؤنه کثیر المعونه» و برادرش صعصعه به دست معاویه به شهادت رسید و تا زمان امام حسین(علیه السّلام) باقى نماند، چه رسد به زمان عبدالملک، و اما ابراهیم بن مالک اشتر در قتال با عبدالملک بن مروان و مصعب بن زید در عراق به شهادت رسید و قبر او در نزدیکى سامرا معروف است.

صاحب انوارالبدرین اضافه مى کند که بسیارى از علویان در زمان بنى امیه و بنى عباس به بحرین پناه مى بردند; چون دور از دسترس بود و مردم آنجا از موالیان امیرالمؤمنین بودند. از این رو، سادات صحیح النسب بسیارى اعم از علما و غیر آنها در بحرین یافت مى شوند.

اما بعد از جریان صلح امام حسن(علیه السّلام) و استقرار معاویه و بسط قدرت او در بلاد اسلامى در سال ۴۵ هـ. معاویه برادرخوانده خود زیادبن امیه را به امیرى بصره و عمان و سجستان و بحرین برگزید.

در این دوره، شورشهایى بر ضد دستگاه اموى صورت مى گرفت که عمدتاً از سوى خوارج بود. از جمله شورش نجده بن عامر حرورى که در زمان ابن زبیر در یمامه خروج کرد. تاریخ بحرین در مقطع زمانى استیلاى خوارج نیازمند بحث و تحقیقى مستقل است;

حرکت خوارج در بحرین در مقطعى که رهبرى آن در دست ابوفدیک بود، با مشارکت و همیارى اهالى بحرین رو به رو مى گردد; زیرا ابوفدیک یکى از بنى عبدالقیس بود و این زمینه مناسبى براى تمایل به خارجى گرى در اهالى بحرین فراهم آورد، ولى این گرایش بیشتر از جنبه مخالفت و معارضه با بنى امیه قابل ملاحظه است. بعد از کشته شدن ابوفدیک در سال ۷۳ هـ. بحرین به طور رسمى از سلطه خوارج خارج شد; ولى گاه و بیگاه شورشهایى صورت مى پذیرفت و دستگاه اموى را در معرض

مخاطره قرار مى داد.

استمرار حیات شیعه در بحرین

پس از دوره حاکمیت خوارج، دو مقطع زمانى دیگر در تاریخ بحرین قابل ملاحظه است: یکى مقطع استیلاى صاحب زنج (۲۵۵ ـ ۲۷۰ هـ.) که علوى بودن او لااقل به ادعاى خود وى و معارضه او با بنى عباس و جایگاه قبیله اى او، که یکى از عبدالقیس بود، به عنوان سه عامل مهم در گرد آمدن مردم بحرین به دور او قابل ملاحظه است. مقطع زمانى دیگر، دوره استیلاى قرامطه (۲۸۶ ـ ۴۷۰ هـ.) است. توصیفى که ناصر خسرو از وضعیت حاکم بر بحرین دارد، به سال ۴۴۲ هـ. و به اواخر دولت قرمطیان باز مى گردد. او که خود از داعیان اسماعیلى بود، پس از انجام مناسک حج در همان سال راهى بحرین مى شود و در سفرنامه خود در این باب مى نویسد:

«به یمامه آمدیم… و امیران آنجا از قدیم باز (دیرباز) علویان بوده اند و کسى آن ناحیت از دست آنها نگرفته بود. از آنکه آنجا خود سلطان و ملکى قاهر نزدیک نبود و آن علویان نیز شوکتى داشتند که از آنجا سیصد چهارصد سوار بر نشستى و زیدى مذهب بودند و در اقامت گویند: «محمد و على خیرالبشر و حىّ على خیرالعمل» و گفتند مردم آن شهر شریفیه باشند… و از یمامه به لحسا چهل فرسنگ مى داشتند و نزدیکتر شهرى از مسلمانى که آن را سلطانى است به لحسا (أحساء) بصره است و از لحسا تا بصره ۱۵۰ فرسنگ است و هرگز به بصره سلطانى نبوده که قصد لحسا کند و آنگاه پس از توقف لحسا مى نویسد: و گفتند: سلطانِ آن مردى شریف بود و او مردم را از مسلمانى باز داشته بود و گفته نماز و روزه از شما برگرفتم و دعوت کرده بود مردم را که مرجع شما جز با من نیست و نام او ابوسعید بوده است و چون از اهل آن شهر پرسند که چه مذهب دارى؟ گوید که ما بوسعیدى ایم نماز نکنند و روزه ندارند و لیکن بر محمد مصطفى(صلّی الله علیه و آله و سلّم) و پیغامبرى او مقرند. ابوسعید ایشان را گفته است که من باز پیش شما آیم، یعنى بعد از وفات; و گور او به شهر لحسا اندر است و مشهرى نیکو جهت او ساخته اند و وصیت کرده است فرزندان خود را که مدام شش تن از فرزندان من این پادشاهى نگاهدارند و محافظت کنند رعیت را به عدل و داد، و مخالفت یکدیگر نکنند تا من باز آیم… ».

پس وضعیت اقتصادى و اجتماعى آنجا را به گونه اى ترسیم مى کند که نشان دهنده قوت دولت قرامطه و رفاه و تنعم مردم و عدالت و مساوات و دستگیرى از مستمندان بین آنها بوده است، سپس مى گوید:

«و در شهر لحسا مسجد آدینه نبود و خطبه و نماز نمى کردند… و اگر کسى نماز کند، او را باز ندارند و لیکن خود نکنند… و هرگز شراب نخورند… و یکى از آن سلطانان در ایام خلفاى بغداد با لشکر به مکه شده است و شهر مکه ستده و خلقى مردم را در طواف در گرد خانه کعبه بکشته و حجرالاسود را از رکن بیرون کرده و به لحسا برده… و در شهر لحسا گوشت همه حیوانات فروشند، چون گربه و سگ و خر و گاو و گوسپند و غیره. و هر چه فروشند، سر و پوست آن حیوان نزدیک گوشتش نهاده باشد تا خریدار داند که چه مى خرد و آنجا سگ را فربه کنند، همچون گوسپند معلوف تا از فربهى چنان شود که رفتن نتواند. بعد از آن بکشند و مى خورند. و چون از لحسا به جانب مشرق روند، هفت فرسنگى دریاست; و اگر در دریا بروند، بحرین باشد و آن جزیره اى است پانزده فرسنگ طول آن و شهرى بزرگ است و نخلستان بسیار دارد و مروارید از آن دریا برآورند و هر چه غواصان برآوردندى، یک نیمه سلاطین لحسا را بودى و اگر از لحسا سوى جنوب بروند، به عمان رسند… و چون از لحسا سوى شمال بروند، به هفت فرسنگى ناحیتى است که آن را قطیف مى گویند».

بحرین پس از قرامطه

اطلاعات بسیارى از وضعیت بحرین پس از سقوط قرامطه در دست نیست و مى توان منشأ آن را این مطلب دانست که حوادث خاصى در این ایام توجه مورخین را به خود جلب نکرده است. ولى مى توان شواهدى بر استمرار حیات تشیع در این منطقه به دست آورد، از جمله مطالبى که عبدالجلیل قزوینى رازى در کتاب النقض از زبان خود و بار دیگر از زبان خصم مى آورد. تألیف این کتاب به سال ۵۶۰ هـ. باز مى گردد. او در بیان حکومتهاى شیعه و مناطق استقرار آنها آورده است:

«در آن دیار و بلاد که قلم و تیغ در دست شیعه است، چون: مکه، مدینه، حلب، حران، بحرین و بلاد مازندران، پندارم که عدل و انصاف ظاهر است و به خون و مال مسلمانان نه فتوى کرده اند و نه به غارت برده اند».

و در موضعى دیگر، سخن خصم خویش را عیناً بازگو مى کند:

«در بطحا، هجر، لحسا، بحرین، دارین، حلب و حران، همه امیران شیعى است، دبیران همه باطنى و رافضى».

این نص تاریخى، در ضمن بیان کننده آن است که حدود قدیمى بحرین در این تاریخ تجزیه شده بود و هجر و احسا از آن جدا شده و استقلال یافته اند و ظاهراً بحرین، تنها، جزیره اى را که گاه «أوال» خوانده مى شد، شامل بود.

در اوایل قرن هشتم، گزارش کوتاهى از ابن بطوطه در سفرنامه اش موجود است که تا حدى وضعیت اجتماعى و اقتصادى شیعیان بحرین و اطراف آن و عقاید آنها را بازگو مى کند. او در قسمتى از سفرنامه خود آورده است:

«از جزیره کیش به بحرین رفتم. بحرین شهرى است بزرگ که باغها و درختان و نهرهاى زیاد دارد… از بحرین به قطیف رفتیم. قطیف شهرى است بزرگ و نیکو و داراى نخلهاى فراوان. طوایفى از اعراب در آن سکونت دارند که جزء شیعیان و غلات هستند. و در این باره تقیه ندارند، بلکه تظاهر هم مى کنند، چنانکه مؤذن در اذان خود بعد از شهادتین «اشهد ان علیاً ولى الله» و بعد از «حىّ على الصلوه و حىّ على الفلاح، گوید: «حىّ على خیر العمل» و بعد از تکبیر آخر اضافه مى کند: «محمد و على خیر البشر من خالفهما فقد کفر». از بحرین به شهر هجر که اکنون حساء نامیده مى شود، حرکت کردیم; ضرب المثل معروف که مى گویند: «کجالب التمر الى هجر» درباره این شهر است، چه خرماى آن در هیچ جاى دیگر نیست، چنان که علوفه دواب هم از خرما است. مردم هجر، عرب و بیشتر از قبیله عبدالقیس بن افصى اند».

این گزارش مربوط به دیدار ابن بطوطه از بحرین حدود سال ۷۳۲ هـ. است، ولى پیش از این، وى از بصره نیز دیدارى داشته که در بیان آن نیز شاهدى بر بحث موجود است و ما در اینجا کلام او را با رعایت اختصار در قسمت آغازین آن، مى آوریم:

«در بصره مسجدى براى على(علیه السّلام) بود، داراى مناره اى، و مردم معتقد بودند مناره مزبور فقط هنگام ذکر نام على به حرکت در مى آید. من به بام رفتم و دستگیره اى را که در یکى از رکنهاى او بود گرفتم و گفتم تو را به سرّ ابوبکر خلیفه رسول الله حرکت کن و چون آن را حرکت دادم، همه مناره حرکت کرد».

سپس اضافه مى کند:

«چون مردم بصره، مذهب سنى و جماعت دارند، این عمل من در آن شهر خطرى نمى توانست داشت، لیکن اگر کسى چنین کارى در نجف یا کربلا یا حلّه یا بحرین و قم و کاشان و ساوه و آوه و طوس انجام دهد، جان خود را در معرض هلاک انداخته است زیرا اهالى شهرهاى مزبور شیعه مذهب و از غلات مى باشند».

پی نوشت ها :

– امین، حسن، دائره المعارف الشیعه، ج ۲، ص ۲۰۰ (ذیل کلمه بحرین) (چاپ جدید، بیروت: ۱۹۹۵، دارالتعارف).

– یاقوت حموى، معجم البلدان، ج ۱، ص ۴۱۱; قزوینى، آثار البلاد و اخبار العباد، ج ۱، ص ۹۶، (چاپ دانشگاه تهران: ۱۳۷۱); ابوالفداء، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتى، ص ۱۳۶ (انتشارات بنیاد فرهنگ ایران: ۱۳۴۹); ابو اسحاق اصطخرى، مسالک و ممالک، ص ۱۵، ۱۶، ۲۸، ۳۰، ۳۵ و ۱۲۳.

– بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، ص ۱۱۵، و نیز ابن سعد، طبقات، ج ۴، ص ۱۸۹ (دوره ۹ جلدى، دارالبیروت: ۱۹۸۵) و نیز معجم البلدان، ج ۱، ص ۴۱۱.

– ترجمه فتوح البلدان، ص ۱۱۵، و نیز تاریخ طبرى، ج ۲، ص ۶۴۵ (دوره ۱۱ جلدى، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم).

– فقیل یا رسول الله هولاء وفد عبدالقیس قال: «مرحباً بهم نعم القوم عبدالقیس … اللهم اغفر لعبد القیس اَتونى و لا یسألونى مالا هم خیر اهل المشرق». طبقات، ج ۱، ص ۳۱۴، و ج ۵، ص ۵۵۷.

– ترجمه فتوح البلدان، ص ۱۱۸، و تاریخ خلیفه بن الخیاط، ص ۶۱ (تحقیق سهیل زکار، دارالفکر، بیروت: ۱۹۹۳).

– ترجمه فتوح البلدان، ص ۱۱۸. در مقدمه اعیان الشیعه (ج ۱، ص ۱۹۷) آمده است که: رسول خدا علاء را عزل کرد و ابان بن عاص و سعید بن امیه جانشین او شدند، که ظاهراً در ذکر نام این دو تن اشتباهى رخ داده است.

– طبقات، ج ۴، ص ۱۵.

– شیخ طوسى، تهذیب الأحکام، ج ۴، ص ۱۷۶ (به تصحیح على اکبر غفارى).

– لمعه دمشقیه، ج ۲، ص ۸۴ (اواخر کتاب خمس).

– طبقات، ج ۴، ص ۳۶۱.

– تاریخ طبرى، ج ۳، ص ۲۴۹.

– تاریخ یعقوبى، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، ج ۲، ص ۱۹ (شرکت انتشارات علمى و فرهنگى) و تاریخ خلیفه بن الخیاط، ص ۸۲.

– طبقات، ج ۴، ص ۳۶۲.

– تاریخ طبرى، ج ۳، ص ۴۷۹ و ج ۴، ص ۳۹، ۷۹.

– همان، ج ۴، ص ۱۱۲ و ۲۴۱; ولى در تاریخ خلیفه بن الخیاط آمده است که دو سال مانده به پایان خلافت عمر، والى او بر بحرین، عثمان بن ابى العاص بود و او برادرش حکم بن ابى العاص را به بحرین فرستاد.

– ترجمه فتوح البلدان، ص ۱۱۹.

– تاریخ خلیفه بن الخیاط، ص ۱۱۹.

– یاقوت حموى، معجم البلدان، ج ۱، ص ۴۱۱.

– ترجمه تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۶۴.

– همان، ص ۱۱۲ و نیز تاریخ خلیفه بن الخیاط، ص ۱۵۱.

– ترجمه تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۱۱۲; ولى متن نامه اى که یعقوبى نقل مى کند با آنچه در نامه شماره ۴۲ نهج البلاغه آمده است، تفاوتهایى دارد.

– ترجمه تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۱۱۳.

– تاریخ خلیفه بن الخیاط، ص ۱۵۱.

– تاریخ طبرى، ج ۵، ص ۱۵۵.

– اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۸۸.

– مجالس المؤمنین، ص ۷۵ (چاپ اسماعیلیه: ۱۳۷۵) ولى در انوار البدرین، ص ۲۷، به نقل از کتاب مذکور، عبدالله بن عباس نقل شده است.

– اعیان الشیعه، ج ۲، ص ۹۹.

– همان، ج ۸، ص ۳۸۰; عیناً منقول از تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۴۵۲.

– همان، ج ۶ ، ص ۲۱۳ و نیز شیخ مفید، الجمل، ص ۲۸۳ (تحقیق سید على میر شریفى).

– الجمل، ص ۲۹۴.

– همان، ص ۳۳۹.

– مسعودى، مروج الذهب، ج ۳، ص ۱۱۶ (دوره ۷ جلدى، بیروت: ۱۹۷۰).

– طبقات خلیفه بن الخیاط، ص ۲۴۲.

– اعیان الشیعه، ج ۷، ص ۱۰۱ و نیز مروج الذهب، ج ۳، ص ۱۱۵.

– همان، ج ۷، ص ۳۸۷ و نیز تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۳۲۰.

– اعیان الشیعه، ج ۴، ص ۳۷۴.

– همان، ج ۷، ص ۷.

– سید محمد باقر اصفهانى، روضات الجنات، در ترجمه احمد بن الشیخ محمد مقشاعى مقابى بحرانى، که در انوارالبدرین (ص ۱۹) عیناً نقل شده و تلقى به قبول شده است.

– هاشم محمد الشخص، اعلام هجر من الماضین و المعاصرین، ص ۳۳۸ (مؤسسه ابلاغ بیروت: ۱۹۹۰).

– شیخ یوسف بحرانى، کشکول، ج ۱، ص ۹۹ (مؤسسه الوفاء، قم: ۱۴۰۶).

– مظفر، محمد حسین، تاریخ الشیعه، ص ۲۵۶ (بیروت: ۱۹۸۷).

– مغنیه، محمد جواد، الشیعه و التشیع، ص ۲۱۶ (چاپ بیروت).

– بلادى بحرانى، شیخ على، (م ۱۳۴۰ هـ) انوارالبدرین فى تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، ص ۱۱۱ (منشورات کتابخانه آیت الله مرعشى، قم: ۱۴۰۷).

– تاریخ طبرى، ج ۵، ص ۲۱۷.

– ترجمه تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۱۶۶.

– در مورد حرکت خوارج در بحرین ر.ک: بلاذرى، انساب الاشراف، ج ۳، ص ۱۱۷ به بعد و نیز ج ۷، ص ۱۴۳ به بعد، ج ۸، ص ۴۷ به بعد و ج ۹، ص ۷ به بعد و ص ۲۵۱ و بعد از آن (دوره ۱۳ جلدى، دارالفکر، بیروت: ۱۹۹۶) و نیز تاریخ طبرى، ج ۵، ص ۶۱۳; ترجمه تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۲۲۲، و نیز ابن اثیر، الکامل، ج ۳، ص ۶۵ به بعد (دوره ۹ جلدى، دار احیاء التراث، بیروت: ۱۹۹۲) و ما بیشتر بر تحقیق خوب عبدالرحمن عبدالکریم النجم در کتاب البحرین فى صدر الاسلام اعتماد کرده ایم، با این حال منابع اولیه را از نظر دور نداشته ایم.

– عبدالرحمن عبدالکریم النجم، البحرین فى صدر الاسلام، ص ۱۲۷ (بغداد: ۱۹۷۳).

– در این مورد ر.ک: الکامل، ج ۳، ص ۶۱۲; ترجمه تاریخ یعقوبى، ج ۲، ص ۳۸۱; تاریخ طبرى، ج ۸، ص ۵۹; ترجمه تاریخ ابن خلدون، ج ۳، ص ۴۶۲; روضه الصفا، ج ۱، ص ۴۸۹.

– «لحسا»، «اَحساء» و «حَساء» نامهاى مختلفى است براى منطقه اى از بحرین قدیم.

– سفرنامه ناصرخسرو، به تصحیح م. غنى زاده، ص ۱۲۲ (کتابخانه منوچهرى: ۱۳۷۲).

– قزوینى رازى، عبدالجلیل، النقض، ص ۴۳۵ (انتشارات انجمن آثار ملى).

– سفرنامه ابن بطوطه، ج ۱، ص ۱۹۵، ترجمه محمد على موحد (بنگاه ترجمه و نشر کتاب: تهران).مق