در سال چهل هجری،معاویه بر خلافت اسلامی استیلا یافت و بلافاصله به عراق آمده در سخنرانی که کرد به مردم اخطار نموده و گفت:«من با شما سر نماز و روزه نمی‏جنگیدم بلکه می‏خواستم بر شما حکومت کنم و به مقصود خود رسیدم» (۲) !!

و نیز گفت:«پیمانی که با حسن بستم لغو و زیر پای من است!!» (۳) معاویه با این سخن اشاره می‏کرد که سیاست را از دیانت جدا خواهد کرد و نسبت به مقررات دینی،ضمانتی نخواهد داشت و همه نیروی خود را در زنده نگهداشتن حکومت خود به کار خواهد بست و البته روشن است که چنین حکومتی سلطنت و پادشاهی است نه خلافت و جانشینی پیغمبر خدا.و از اینجا بود که بعضی از کسانی که به حضور وی بار یافتند به عنوان پادشاهی سلامش دادند (۴) و خودش نیز در برخی از مجالس خصوصی،از حکومت خود با ملک و پادشاهی تعبیر می‏کرد (۵) اگر چه در ملأ عام خود را خلیفه معرفی می‏نمود.

و البته پادشاهی که بر پایه زور استوار باشد وراثت را به دنبال خود دارد و بالأخره نیز به نیت خود جامه عمل پوشانید و پسر خود یزید را که جوانی بی‏بند و بار بود و کمترین شخصیت دینی نداشت،ولایت عهدی داده به جانشینی خود برگزید (۶) و آن همه حوادث ننگین را به بار آورد. معاویه با بیان گذشته خود اشاره می‏کرد که نخواهد گذاشت حسن علیه السلام پس از وی به خلافت برسد،یعنی در خصوص خلافت بعد از خود،فکری دیگر دارد و آن همان بود که حسن علیه السلام را با سم شهید کرد (۷) و راه را برای فرزند خود یزید هموار ساخت.معاویه با الغای پیمان نامبرده می‏فهمانید که هرگز نخواهد گذاشت شیعیان اهل بیت در محیط امن و آسایش بسر برند و کما فی السابق به فعالیتهای دینی خود ادامه دهند و همین معنا را نیز جامه عمل پوشانید (۸) .

وی اعلام نمود که هر کس در مناقب اهل بیت حدیثی نقل کند هیچگونه مصونیتی در جان و مال و عرض خود نخواهد (۹) داشت و دستور داد هر که در مدح و منقبت سایر صحابه و خلفا حدیثی‏بیاورد،جایزه کافی بگیرد و در نتیجه اخبار بسیاری در مناقب صحابه جعل شد (۱۰) و دستور داد در همه بلاد اسلامی در منابر به علی علیه السلام ناسزا گفته شود (و این دستور تا زمان عمر بن عبد العزیز خلیفه اموی«۹۹ـ۰۱۱»اجرا می‏شد) وی به دستیاری عمال و کارگردانان خود که جمعی از ایشان صحابی بودند،خواص شیعه علی علیه السلام را کشت و سر برخی از آنان را به نیزه زده در شهرها گردانیدند و عموم شیعیان را در هر جا بودند به ناسزا و بیزاری از علی تکلیف می‏کرد و هر که خود داری می‏کرد به قتل می‏رسید (۱۱) .

سخت‏ترین روزگار برای شیعه

سخت‏ترین زمان برای شیعه در تاریخ تشیع،همان زمان حکومت بیست ساله معاویه بود که شیعه هیچگونه مصونیتی نداشت و اغلب شیعیان اشخاص شناخته شده و مارک دار بودند و دو تن از پیشوایان شیعه (امام دوم و امام سوم) که در زمان معاویه بودند،کمترین وسیله‏ای برای برگردانیدن اوضاع ناگوار در اختیار نداشتند حتی امام سوم شیعه که در شش ماه اول سلطنت یزید،قیام کرد با همه یاران و فرزندان خود شهید شد،در مدت ده سالی که در خلافت معاویه می‏زیست تمکن این اقدام را نیز نداشت.

اکثریت تسنن،این همه کشتارهای ناحق و بی‏بند و باریها را که به دست صحابه و خاصه معاویه و کارگردانان وی انجام یافته است،توجیه می‏کنند که آنان صحابه بودند و به مقتضای احادیثی که از پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم رسیده،صحابه مجتهدند و معذور و خداوند از ایشان راضی است و هر جرم و جنایتی که از ایشان سر بزند معفو است!!!ولی شیعه این عذر را نمی‏پذیرد،زیرا:

اولا:معقول نیست یک رهبر اجتماعی مانند پیغمبر اکرم صلی الله علیه و اله و سلم برای احیای حق و عدالت و آزادی بر پا خاسته و جمعی را هم عقیده خود گرداند که همه هستی خود را در راه این منظور مقدس گذاشته آن را لباس تحقق بخشند و وقتی که به منظور خود نایل شد،یاران خود را نسبت به مردم و قوانین مقدسه خود آزادی مطلق بخشد و هر گونه حقکشی و تبهکاری و بی بند و باری را از ایشان معفو داند،یعنی با دست و ابزاری که بنایی را بر پا کرده با همان دست و ابزار آن را خراب کند.

و ثانیا:این روایات که صحابه را تقدیس و اعمال ناروا و غیر مشروع آنان را تصحیح می‏کند و ایشان را آمرزیده و مصون معرفی می‏نماید از راه خود صحابه به ما رسیده و به روایت ایشان نسبت داده شده است و خود صحابه به شهادت تاریخ قطعی با همدیگر معامله مصونیت و معذوریت نمی‏کردند،صحابه بودند که دست به کشتار و سب و لعن و رسوا کردن همدیگر گشودن و هرگز کمترین اغماض و مسامحه‏ای در حق همدیگر روا نمی‏داشتند. بنابر آنچه گذشت،به شهادت عمل خود صحابه،این روایات صحیح نیستند و اگر صحیح باشند مقصود از آنها معنای دیگری است غیر از مصونیت و تقدیس قانونی صحابه. و اگر فرضا خدای متعال در کلام خود،روزی از صحابه در برابرخدمتی که در اجرای فرمان او کرده‏اند اظهار (۱۲) رضایت فرماید،معنای آن،تقدیر از فرمانبرداری گذشته آنان است نه اینکه در آینده می‏توانند هر گونه نافرمانی که دلشان می‏خواهد بکنند.

استقرار سلطنت بنی امیه

سال شصت هجری قمری معاویه در گذشت و پسرش یزید طبق بیعتی که پدرش از مردم برای وی گرفته بود زمان حکومت اسلامی را در دست گرفت. یزید به شهادت تاریخ،هیچگونه شخصیت دینی نداشت،جوانی بود حتی در زمان حیات پدر،اعتنایی به اصول و قوانین اسلام نمی‏کرد و جز عیاشی و بی بند و باری و شهوترانی سرش نمی‏شد و در سه سال حکومت خود،فجایعی راه انداخت که در تاریخ ظهور اسلام با آن همه فتنه‏ها که گذشته بود،سابقه نداشت. سال اول،حضرت حسین بن علی علیه السلام را که سبط پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود با فرزندان و خویشان و یارانش با فجیعترین وضعی کشت و زنان و کودکان و اهل بیت پیغمبر را به همراه سرهای بریده شهدا در شهرها گردانید (۱۳) و در سال دوم،«مدینه»را قتل عام کرد و خون و مال و عرض مردم را سه روز به لشکریان خود مباح ساخت (۱۴) و سال سوم،«کعبه مقدسه»را خراب کرده و آتش‏زد!! (۱۵) و پس از یزید،آل مروان از بنی امیه زمام حکومت اسلامی راـبه تفصیلی که در تواریخ ضبط شدهـدر دست گرفتند حکومت این دسته یازده نفری که نزدیک به هفتاد سال ادامه داشت،روزگار تیره و شومی برای اسلام و مسلمین به وجود آورد که در جامعه اسلامی جز یک امپراطوری عربی استبدادی که نام خلافت اسلامی بر آن گذاشته شده بود،حکومت نمی‏کرد و در دوره حکومت اینان کار به جایی کشید که خلیفه وقت (ولید بن یزید) که جانشین پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و یگانه حامی دین شمرده می‏شد،بی محابا تصمیم گرفت بالای خانه کعبه غرفه‏ای بسازد تا در موسم حج در آنجا مخصوصا به خوش گذرانی بپردازد (۱۶) !!

خلیفه وقت‏[ولید بن یزید]قرآن کریم را آماج تیر قرار داد و در شعری که خطاب به قرآن انشاء کرد گفت:روز قیامت که پیش خدای خود حضور می‏یابی بگوی خلیفه مرا پاره کرد!! (۱۷) البته شیعه که اساسا اختلاف نظر اساسی‏شان با اکثریت تسنن در سر دو مسئله خلافت اسلامی و مرجعیت دینی بود،در این دوره تاریک،روزگاری تلخ و دشواری می‏گذرانیدند ولی شیوه بیدادگری و بی بند و باری حکومتهای وقت و قیافه مظلومیت و تقوا و طهارت پیشوایات اهل بیت آنان را روز به روز در عقایدشان استوارتر می‏ساخت و مخصوصا شهادت دلخراش حضرت حسین پیشوای‏سوم شیعه در توسعه یافتن تشیع و بویژه در مناطق دور از مرکز خلافت،مانند عراق و یمن و ایران کمک بسزایی کرد.

گواه این سخن این است که در زمان امامت پیشوای پنجم شیعه که هنوز قرن اول هجری تمام نشده و چهل سال از شهادت امام سوم گذشته بود،به مناسبت اختلال و ضعفی که در حکومت اموی پیدا شده بود،شیعه از اطراف کشور اسلامی مانند سیل به دور پیشوای پنجم ریخته به اخذ حدیث و تعلم معارف دینی پرداختند (۱۸) .هنوز قرن اول هجری تمام نشده بود که چند نفر از امرای دولت شهر قم را در ایران بنیاد نهاده و شیعه نشین کردند (۱۹) ولی در عین حال شیعه به حسب دستور پیشوایان خود،در حال تقیه و بدون تظاهر به مذهب زندگی می‏کردند.

بارها در اثر کثرت فشار و سادات علوی بر ضد بیدادگریهای حکومت قیام کردند ولی شکست خوردند و بالأخره جان خود را در این راه گذاشتند و حکومت بی‏پروای وقت در پایمال کردن‏شان فروگذاری نکرد.جسد زید را که پیشوای شیعه زیدیه بود از قبر بیرون آورده به دار آویختند و سه سال بر سر دار بود،پس از آن پایین آورده و آتش زدند و خاکسترش را به باد دادند!! (۲۰) به نحوی که اکثر شیعه معتقدند امام چهارم و پنجم نیز به دست بنی امیه با سم در گذشتند (۲۱) و درگذشت امام دوم و سوم نیز به دست آنان بود.فجایع اعمال امویان به حدی فاحش و بی‏پرده بود که اکثریت اهل تسنن با اینکه خلفا را عموما مفترض الطاعه می‏دانستند ناگزیر شده خلفا را به دون دسته تقسیم کردند.خلفای راشدین که چهار خلیفه اول پس از رحلت پیغمبر اکرم می‏باشند (ابو بکر و عمر و عثمان و علی) و خلفای غیر راشدین که از معاویه شروع می‏شود.

امویین در دوران حکومت خود در اثر بیدادگری و بی بند و باری به اندازه‏ای نفرت عمومی را جلب کرده بودند که پس از شکست قطعی و کشته شدن آخرین خلیفه اموی،دو پسر وی با جمعی از خانواده خلافت از دار الخلافه گریختند و به هر جا روی آوردند پناهشان ندادند،بالأخره پس از سرگردانیهای بسیار که در بیابانهای نوبه و حبشه و بجاوه کشیدند و بسیاری از ایشان از گرسنگی و تشنگی تلف شدند،به جنوب یمن در آمدند و به دریوزگی خرج راهی از مردم تحصیل کرده و درزی حمالان عازم مکه شدند و آنجا در میان مردم ناپدید گردیدند (۲۲) .

شیعه در قرن دوم هجری

در اواخر ثلث اول قرن دوم هجری،به دنبال انقلابات و جنگهای خونینی که در اثر بیدادگری و بد رفتاریهای بنی امیه در همه جای کشورهای اسلامی ادامه داشت،دعوتی نیز به نام اهل بیت پیغمبر اکرم در ناحیه خراسان ایران پیدا شده،متصدی دعوت«ابو مسلم مروزی»سرداری ایرانی بود که به ضرر خلافت اموی قیام کردو شروع به پیشرفت نمود تا دولت اموی را بر انداخت (۲۳) .این نهضت و انقلاب اگر چه از تبلیغات عمیق شیعه سرچشمه می‏گرفت و کم و بیش عنوان خونخواهی شهدای اهل بیت را داشت و حتی از مردم برای یک مرد پسندیده از اهل بیت (سربسته) بیعت می‏گرفتند با اینهمه به دستور مستقیم یا اشاره پیشوایان شیعه نبود،به گواهی اینکه وقتی که«ابو مسلم»بیعت خلافت را به امام ششم شیعه امامیه در مدینه عرضه داشت،وی جدا رد کرد و فرمود:«تو از مردان من نیستی و زمان نیز زمان من نیست» (۲۴) .

بالأخره بنی عباس به نام اهل بیت خلافت را ربودند (۲۵) و در آغاز کار روزی چند به مردم و علویین روی خوش نشان دادند حتی به نام انتقام شهدای علویین،بنی امیه را قتل عام کردند و قبور خلفای بنی امیه را شکافته هر چه یافتند آتش زدند (۲۶) ولی دیری نگذشت که شیوه ظالمانه بنی امیه را پیش گرفتند و در بیدادگری و بی بند و باری هیچگونه فروگذاری نکردند. «ابو حنیفه»رئیس یکی از چهار مذهب اهل تسنن به زندان منصور رفت (۲۷) و شکنجه‏ها دید و«ابن حنبل»رئیس یکی از چهار مذهب،تازیانه خورد (۲۸) و امام ششم شیعه امامیه پس از آزار و شکنجه بسیار،با سم درگذشت (۲۹) و علویین را دسته دسته گردن می‏زدند یا زنده زنده دفن می‏کردند یا لای دیوار یا زیر ابنیه دولتی می‏گذاشتند.

«هارون»خلیفه عباسی که در زمان وی امپراطوری اسلامی به اوج قدرت و وسعت خود رسیده بود و گاهی خلیفه به خورشید نگاه می‏کرد و آن را مخاطب ساخته می‏گفت به هر کجا می‏خواهی بتاب که به جایی که از ملک من بیرون است نخواهی تابید!از طرفی لشکریان وی در خاور و باختر جهان پیش می‏رفتند ولی از طرفی در جسر بغداد که در چند قدمی قصر خلیفه بود،بی‏اطلاع و بی اجازه خلیفه،مأمور گذاشته از عابرین حق عبور می‏گرفتند،حتی روزی خود خلیفه که می‏خواست از جسر عبور کند،جلویش را گرفته حق العبور مطالبه کردند! (۳۰) یک مغنی با خواندن دو بیت شهوت انگیز،«امین»خلیفه عباسی را سر شهوت آورد،امین سه میلیون درهم نقره به وی بخشید،مغنی از شادی خود را به قدم خلیفه انداخته گفت:یا امیر المؤمنین !این همه پول را به من می‏بخشی؟خلیفه در پاسخ گفت اهمیتی ندارد ما این پول را از یک ناحیه ناشناخته کشور می‏گیریم!! (۳۱) ثروت سرسام آوری که همه ساله از اقطار کشورهای اسلامی به عنوان بیت المال مسلمین به دار الخلافه سرازیر می‏شد،به مصرف هوسرانی و حقکشی خلیفه وقت می‏رسید،شماره کنیزان پریوش ودختران و پسران زیبا در دربار خلفای عباسی به هزاران می‏رسید!! وضع شیعه از انقراض دولت اموی و روی کار آمدن بنی عباس،کوچکترین تغییری پیدا نکرد جز اینکه دشمنان بیدادگری وی تغییر اسم دادند.

شیعه در قرن سوم هجری

با شروع قرن سوم،شیعه نفس تازه‏ای کشید و سبب آن اولا:این بود که کتب فلسفی و علمی بسیاری از زبان یونانی و سریانی و غیر آنها به زبان عربی ترجمه شد و مردم به تعلیم علوم عقلی و استدلالی هجوم آوردند.علاوه بر آن«مأمون»خلیفه عباسی (۱۹۵ـ۲۱۸) معتزلی مذهب به استدلال عقلی در مذهب علاقه‏مند بود و در نتیجه به تکلم استدلالی در ادیان و مذاهب رواج تام و آزادی کامل داده بود و علما و متکلمین شیعه از این آزادی استفاده کرده در فعالیت علمی و در تبلیغ مذهب اهل بیت فروگذاری نمی‏کردند (۳۲) .

و ثانیا:مأمون عباسی به اقتضای سیاست خود به امام هشتم شیعه امامیه ولایت عهد داده بود و در اثر آن علویین و دوستان اهل بیت تا اندازه‏ای از تعرض اولیای دولت مصون بوده و کم و بیش از آزادی بهره‏مند بودند ولی باز دیری نگذشت که دم برنده شمشیر به سوی شیعه برگشت و شیوه فراموش شده گذشتگان به سراغشان آمد،خاصه در زمان متوکل عباسی (۲۳۲ـ۲۴۷ هجری) که مخصوصا با علی و شیعیان وی دشمنی خاصی داشت و هم به امروی بود که مزار امام سوم شیعه امامیه را در کربلا با خاک یکسان کردند (۳۳) .

شیعه در قرن چهارم هجری

در قرن چهارم هجری عواملی به وجود آمد که برای وسعت یافتن تشیع و نیرومند شدن شیعه کمک به سزایی می‏کرد که از آن جمله سستی ارکان خلافت بنی عباسی و ظهور پادشاهان«آل بویه»بود . پادشاهان«آل بویه»که شیعه بودند،کمال نفوذ را در مرکز خلافت که بغداد بود و همچنین در خود خلیفه داشتند (۳۴) و این قدرت قابل توجه به شیعه اجازه می‏داد که در برابر مدعیان مذهبی خود که پیوسته به اتکای قدرت،خلافت آنان را خرد می‏کردند،قد علم کرده آزادانه به تبلیغ مذهب بپردازند .

چنانکه مورخین گفته‏اند در این قرن،همه جزیره العرب یا قسمت معظم آن به استثنای شهرهای بزرگ،شیعه بودند و با این وصف برخی از شهرها نیز مانند هجر و عمان و صعده در عین حال شیعه بودند.در شهر بصره که پیوسته مرکز تسنن بود و با شهر کوفه که مرکز تشیع شمرده می‏شد رقابت مذهبی داشت،عده‏ای قابل توجه شیعه بودند و همچنین در طرابلس و نابلس و طبریه و حلب و هرات،شیعه بسیار بود و اهواز و سواحل خلیج فارس از ایران نیز مذهب‏شیعه رواج داشت (۳۵) .

در آغاز این قرن بود که«ناصر اطروش»پس از سالها تبلیغ که در شمال ایران به عمل آورد به ناحیه طبرستان استیلا یافت و سلطنت تأسیس کرد که تا چند پشت ادامه داشت و پیش از«اطروش»نیز حسن بن زید علوی سالها در طبرستان سلطنت کرده بود (۳۶) .

در این قرن،فاطمیین که اسماعیلی بودند به مصر دست یافتند و سلطنت دامنه‏داری (۲۹۶ـ۵۲۷) تشکیل دادند (۳۷) .

بسیار اتفاق می‏افتاد که در شهرهای بزرگ مانند بغداد و بصره و نیشابور کشمکش و زد و خورد و مهاجمه‏هایی میان شیعه و سنی در می‏گرفت و در برخی از آنها شیعه غلبه می‏کرد و از پیش می‏برد.

شیعه در قرن نهم هجری

از قرن پنجم تا اواخر قرن نهم،شیعه به همان افزایش که در قرن چهارم داشت ادامه می‏داد و پادشاهانی نیز که مذهب شیعه داشتند به وجود آمده از تشیع ترویج می‏نمودند. در اواخر قرن پنجم هجری،دعوت اسماعیلیه در قلاع الموت ریشه انداخت و اسماعیلیه نزدیک به یک قرن و نیم در وسط ایران در حال استقلال کامل می‏زیستند (۳۸) و سادات مرعشی در مازندران،سالهای متمادی سلطنت کردند (۳۹) .

«شاه خدابنده»از پادشاهان مغول،مذهب شیعه را اختیار کرد و اعقاب او از پادشاهان مغول،سالیان دراز در ایران سلطنت کردند و از تشیع ترویج می‏کردند و همچنین سلاطین«آق قویونلو و قره قویونلو»که در تبریز حکومت می‏کردند (۴۰) و دامنه حکمرانی‏شان تا فارس و کرمان کشیده می‏شد و همچنین حکومت فاطمیین نیز سالیان دراز در مصر بر پا بود. البته قدرت مذهبی جماعت با پادشاهان وقت تفاوت می‏کرد چنانکه پس از بر چیده شدن بساط فاطمیین و روی کار آمدن سلاطین«آل ایوب»،صفحه برگشت و شیعه مصر و شامات،آزادی مذهبی را بکلی از دست دادند و جمع کثیری از تشیع از دم شمشیر گذشتند (۴۱) .

و از آن جمله«شهید اول محمد بن محمد مکی»،یکی از نوابغ فقه شیعه،سال ۷۸۶ هجری در دمشق به جرم تشیع کشته شد (۴۲) !!

و همچنین شیخ اشراق«شهاب الدین سهروردی»در حلب به جرم فلسفه به قتل رسید (۴۳) !!

روی هم رفته در این پنج قرن،شیعه از جهت جمعیت در افزایش و از جهت قدرت و آزادی مذهبی،تابع موافقت و مخالفت سلاطین وقت بوده‏اند و هرگز در این مدت،مذهب تشیع در یکی از کشورهای اسلامی،مذهب رسمی اعلام نشده بود.

شیعه در قرن دهم تا یازدهم هجری

سال ۹۰۶ هجری،جوان سیزده ساله‏ای از خانواده شیخ صفی اردبیلی (متوفای ۷۳۵ هجری) که از مشایخ طریقت در شیعه بود با سیصد نفر درویش از مریدان پدرانش به منظور ایجاد یک کشور مستقل و مقتدر شیعه از اردبیل قیام کرده شروع به کشور گشایی و بر انداختن آیین ملوک الطوایفی ایران نمود و س از جنگهای خونین که با پادشاهان محلی و مخصوصا با پادشاهان آل عثمان که زمان امپراطوری عثمانی را در دست داشتند،موفق شد که ایران قطعه قطعه را به شکل یک کشور درآورده و مذهب شیعه را در قلمرو حکومت خود رسمیت دهد (۴۴) .پس از درگذشت شاه اسماعیل صفوی،پادشاهان دیگری از سلسله صفوی تا اواسط قرن دوازدهم هجری سلطنت کردند و یکی پس از دیگری رسمیت مذهب شیعه امامیه را تأیید و تثبیت نمودند،حتی در زمانی که در اوج قدرت بودند (زمان شاه عباس کبیر) توانستند وسعت ارضی کشور و آمار جمعیت را به بیش از دو برابر ایران کنونی (سال ۱۳۸۴ هجری قمری) برسانند (۴۵) گروه شیعه در این دو قرن و نیم تقریبا در سایر نقاط کشورهای اسلامی به همان حال سابق با افزایش طبیعی خود باقی بوده است.

شیعه در قرن دوازده تا چهاردهم هجری

در سه قرن اخیر،پیشرفت مذهبی شیعه به همان شکل طبیعی‏سابقش بوده است و فعلا که اواخر قرن چهاردهم هجری است تشیع در ایران مذهب رسمی عمومی شناخته می‏شود و همچنین در یمن و در عراق اکثریت جمعیت را شیعه تشکیل می‏دهد و در همه ممالک مسلمان نشین جهان،کم و بیش شیعه وجود دارد و روی هم رفته در کشورهای مختلف جهان،نزدیک به صد میلیون شیعه زندگی می‏کند.

پى نوشتها:

۱ـ تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۱۹۱ و سایر تواریخ.

۲ـ شرح ابن ابی الحدید،ج ۴،ص ۱۶۰.تاریخ طبری،ج ۴،ص ۱۲۴.تاریخ ابن اثیر،ج ۳،ص .۲۰۳

۳ـ همان مدرک.

۴ـ تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص .۱۹۳

۵ـ تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص .۲۰۲

۶ـ یزید مردی بود عیاش و هوسران و دائم الخمر،لباسهای حریر و جلف می‏پوشید،سگ و میمونی داشت که ملازم و همبازی وی بودند،مجالس شب نشینی او با طرب و ساز و شراب برگزار می‏شد،نام میمون او«ابو قیس»بود و او را لباس زیبا پوشانیده در مجلس شربش حاضر می‏کرد!گاهی هم سوار اسبش کرده به مسابقه می‏فرستاد (تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۱۹۶.مروج الذهب،ج ۳،ص ۷۷)

۷ـ مروج الذهب،ج ۳،ص ۵.تاریخ ابی الفداء،ج ۱،ص .۱۸۳

۸ـ النصایح الکافیه،ص ۷۲،نقل از کتاب الاحداث.

۹ـ روی ابو الحسن المدائنی فی کتاب الاحداث قال:کتب معاویه نسخه واحده الی عماله بعد عام الجماعه:انی برئت الذمه ممن روی شیئا من فضل ابی تراب و اهل بیته النصایح الکافیه،تألیف محمد بن عقیل،چاپ نجف،سال ۱۳۸۶ هجری،ص ۸۷ و .۱۹۴

۱۰ـ النصایح الکافیه،ص ۷۲ و .۷۳

۱۱ـ النصایح الکافیه،ص ۵۸،۶۴،۷۷ و .۷۸

۱۲ـ سوره توبه،آیه .۱۰۰

۱۳ـ تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۲۱۶ تاریخ ابی الفداء،ج ۱،ص ۱۹۰.مروج الذهب،ج ۳،ص ۶۴ و تواریخ دیگر.

۱۴ـ اریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۲۴۳.تاریخ ابی الفداء،ج ۱،ص ۱۹۲.مروج الذهب،ج ۳،ص .۷۸

۱۵ـ تاریخ یعقوبی،ج ۲،ص ۲۲۴ تاریخ ابی الفداء،ج ۱،ص ۱۹۲.مروج الذهب،ج ۳،ص .۸۱

۱۶ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص .۷۳

۱۷ـ ذا ما جئت ربک یوم حشر فقل یا رب خرقنی الولید (مروج الذهب،ج ۳،ص ۲۱۶)

۱۸ـ ر.ک:بحث امام شناسی همین کتاب.

۱۹ـ معجم البلدان،ماده«قم»

۲۰ـ مروج الذهب،ج ۳،ص ۲۱۷ـ۲۱۹.تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص .۶۶

۲۱ـ بحار،ج ۱۲ و سایر مدارک شیعه.

۲۲ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص .۸۴

۲۳ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص ۷۹.تاریخ ابی الفداء،ج ۱،ص ۲۰۸ و تواریخ دیگر.

۲۴ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص ۸۶.مروج الذهب،ج ۳،ص .۲۶۸

۲۵ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص ۸۶.مروج الذهب ج ۳،ص .۲۷۰

۲۶ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص ۹۱ـ۹۶.تاریخ ابی الفداء،ج ۱،ص .۲۱۲

۲۷ـ تاریخ ابی الفداء،ج ۲،ص .۶

۲۸ـ تاریخ یعقوبی،ج ۳،ص ۱۹۸.تاریخ ابی الفداء،ج ۲،ص .۳۳

۲۹ـ بحار،ج ۱۲،احوالات حضرت صادق (ع) .

۳۰ـ قصه جسر بغداد.

۳۱ـ آغانی ابی الفرج،قصه امین.

۳۲ـ تواریخ.

۳۳ـ تاریخ ابی الفداء و تواریخ دیگر.

۳۴ـ به تواریخ مراجعه شود.

۳۵ـ الحضاره الاسلامیه،ج ۱،ص .۹۷

۳۶ـ مروج الذهب،ج ۴،ص ۳۷۳.الملل و النحل،ج ۱،ص .۲۵۴

۳۷ـ تاریخ ابی الفداء،ج ۲،ص ۶۳ و ج ۳،ص .۵۰

۳۸ـ ر.ک:تواریخ کامل،روضه الصفا و حبیب السیر.

۳۹ـ تاریخ کامل و تاریخ ابی الفداء،ج .۳

۴۰ـ تاریخ حبیب السیر.

۴۱ـ تاریخ حبیب السیر و تاریخ ابی الفداء و غیر آنها.

۴۲ـروضات الجنات و ریاض العلماء به نقل از ریحانه الادب،ج ۲،ص .۳۶۵

۴۳ـ روضات و کتاب مجالس و وفیات الاعیان.

۴۴ـ روضه الصفا و حبیب السیر و غیره.

۴۵ـ روضه الصفا و حبیب السیر.

منبع:شیعه در اسلام ، علامه طباطبایى